รูปบูชาพระพิฆเนศในยุคสมัยต่างๆ

ลักษณะของรูปสักการะของพระพิฆเนศ แบ่งออกเป็น 4 ยุคได้แก่ ยุคดึกดำบรรพ์, ยุคคลาสสิค, ยุคกลางและพระพิฆเนศในยุคใหม่ 

การสร้างรูปบูชาพระพิฆเนศในยุคดึกดำบรรพ์อยู่บนพื้นฐานของความเคารพที่มีต่อเทพดั้งเดิมของชนพื้นเมือง ลักษณะของเทวรูปแบบดั้งเดิมจะเป็นก้อนหินธรรมชาติ สร้างด้วยรูปทรงง่ายๆ โดยแกะสลักเป็นรูปเทพเศียรเป็นช้างป่า ลำตัวเป็นบุรุษร่างอ้วน ประทับนั่ง มีการแต้มสีที่นลาฏของเทวรูปและประดับด้วยดอกไม้ แต่ไม่มีการทรงเครื่องศาสตราวุทธหรืออาภรณ์อันวิจิตรแต่อย่างใด 

ต่อมาในยุคคลาสสิค (พุทธศตวรรษที่ 4-5 ถึงพุทธศตวรรษที่ 14-15) การประดิษฐ์เทวรูปพระพิฆเนศในอินเดียมีความสง่างามแต่โดยมากไม่ทรงเครื่องประดับ เช่น เทวรูปที่มถุรา เมืองคุปตะ ปั้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 10, เทวรูปหินของพระพิฆเนศในโบสถ์พราหมณ์ กรุงเทพมหานคร ปั้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 10, เทวรูปหินของพระพิฆเนศในขเมร สร้างในช่วงพุทธศตวรรษที่ 12-13, เทวรูปหินของพระพิฆเนศที่ปราจีนบุรี สร้างในช่วงพุทธศตวรรษที่ 11-12 

ศิลปะการสร้างเทวรูปพระพิฆเนศในยุคกลาง (พุทธศตวรรษที่ 15 ถึง 23-24) ของอินเดีย ได้ปรากฏว่าเทวรูปพระพิฆเนศมีหลายปางมากขึ้นและมีเครื่องทรงเพิ่มจากสองยุคก่อนอย่างมาก ส่วนวัสดุที่ใช้สร้างเทวรูปมีทั้งสัมฤทธิ์และหิน เช่น เทวรูปพระพิฆเนศสัมฤทธิ์ในโบสถ์พราหมณ์ กรุงเทพมหานคร สร้างสมัยอยุธยาตอนกลาง, เทวรูปหินในพิพิธภัณฑ์จันทรเกษม สร้างสมัยอยุธยาตอนกลาง, เทวรูปหิน พบที่จังหวัดพังงา สร้างสมัยพุทธศตวรรษที่ 15-16 และเทวรูปพระพิฆเนศสัมฤทธิ์ พบที่จังหวัดพังงา สร้างในสมัยสมเด็จพระนารายณ์ สมัยนั้นเรียกพระพิฆเนศว่า มหาวิคิเนกสุระ

การสร้างรูปสักการะพระพิฆเนศสมัยใหม่ (300-400 ปีที่ผ่านมา) เริ่มมีการประดิษฐ์ปางใหม่ๆเพิ่มขึ้น เช่น ปางทารกะคณบดี (ทารกนอนแป, ออกคลาน) ปางสายาสนคณบดี (นอนเล่น), ปางสังคีตคณบดี (เล่นดนตรี) และปางยาตราคณบดี (เดินทางแสวงบุญ) แต่ปางใหม่ๆเหล่านี้ส่วนใหญ่ยังไม่มีตำนานที่เกี่ยงข้อง ในอินเดียมีการประดิษฐ์รูปสักการะพระพิฆเนศใช้คอมพิวเตอร์ที่พนักงานไอทีตั้งไว้บูชาก่อนเปิดเครื่องทำงาน

พระพิฆเนศได้รับการยกย่องให้เป็นเทพแห่งการริเริ่ม ซึ่งมักได้รับการบูชาเมื่อมีการตั้งกิจการใหม่ หรือการทำกิจการงานใหม่ๆ นอกจากนั้นยังเป็นเทวะในศาสนาฮินดูที่เป็นผู้เชื่อมโยงความเชื่อของผู้คนในยุคดึกดำบรรพ์จนถึงยุคใหม่โดยจะเห็นได้จากรูปแบบความพัฒนาและความสร้างสรรค์จากความศรัทธาในความศักดิ์สิทธิ์ของพระพิฆเนศ

(ข้อมูลจาก หนังสือพระพิฆเนศ มหาเทพฮินดู ชมพูทวีปและอุษาคเนย์)

ความสำคัญของพระพิฆเนศในนาฏศิลป์ไทย ตอนที่ 2

Natya Ganesha Image from Internet

ตามตำนานการฟ้อนรำของอินเดีย มหาเทพพระศิวะทรงเป็นอัครศิลปินผู้ยิ่งใหญ่ที่ชาวอินเดียยกย่องให้พระองค์เป็น "นาฏราช" หรือราชาแห่งการฟ้อนรำ จึงถือกันว่าพระศิวะเป็นผู้ให้กำเนิดนาฏศิลป์ ในคัมภีร์ศาสนาพราหมณ์ ได้กล่าวถึงการฟ้อนรำของพระองค์ว่ามีบทบาทสำคัญมากในการเป็นต้นแบบแห่งการฟ้อนรำและแสดงถึงพลังในการทำกิจกรรมที่เกี่ยวข้องกับจักรวาล 5 ประการได้แก่ การสร้าง การดูแลให้คงอยู่ การทำลสย การปิดบัง และการอนุเคราะห์ เป็นท่ารำลักษณะเข้มแข็งอย่างบุรุษ มีทั้งหมด 108 ท่า

ไทยได้รับอิทธิพลศิลปะนาฏกรรมของอินเดียใต้นี้ และนำมาดัดแปลงให้เหมาะสม สวยงามอย่างไทยๆจนกลายเป็นเอกลักษณ์ของตัวเองไปในที่สุด เช่น การแสดงนาฏศิลป์ไทยชุด ตระนาฏราช

ตามตำนานกล่าวว่าทรงฟ้อนรำท่ามกลางคณะเทพซึ่งทรงดนตรีชนิดต่างๆ พระพรหมตีฉิ่ง พระลักษมีร้องเพลง พระคเณศตีกลอง และเทพบุตรนนทิตีตะโพน เป็นต้น และเล่ากันว่าพระพิฆเนศผู้ทรงปัญญาฉลาดเฉลียวสามารถจดจำท่าร่ายรำของพระศิวะได้ทั้งหมด ภาพพระพิฆเนศตีกลองปรากฏอยู่ในทับหลังศิวนาฏราช ศิลปแบบนครวัด ปราสาทศรีขรภูมิ จังหวัดสุรินทร์

ปราสาทศรีขรภูมิ สุรินทร์

ทับหลังศิวนาฏราชที่ปราสาทศรีขรภูมิ และภาพพระพิฆเนศตีกลอง

พระคเณศมีฐานะเป็นบรมครูองค์หนึ่งในพิธีไหว้ครูของนาฏศิลป์ไทย ที่มีรูปเคารพลักษณะหัวโขนมีเศียรเป็นช้าง สีแดง งาหักเหลือเพียงข้างเดียว ทรงมงกุฏเทริดน้ำเต้ากลม สาเหตุที่ช่างไทยปั้นหัวโขนพระพิฆเนศให้มีสีแดงนั้นอาจเป็นเพราะความเชื่อจากนารายณ์สิบปางว่าทรงกำเนิดจากพระเพลิง หรือกำเนิดของพระองค์จากดอกบัวที่ผุดขึ้นจากนาภีของพระนารายณ์ในขณะบรรทมอยู่กลางเกษียรสมุทร และนอกจากนั้นอาจจะมาจากความเชื่อของชาวเอเชียที่ว่าสีแดงเป็นสีแห่งความศักดิ์สิทธิ์ สีแห่งมงคลและความรุ่งเรือง ความกล้าหาญ พลังงานและโชคลาภ

นอกจากทรงเป็นบรมครูทางนาฏศิลป์แล้วพระพิฆเนศยังปรากฏในฐานะตัวละครในนาฏศิลป์ไทยด้วย โดยปรากฏในเนื้อหาดังต่อไปนี้

1. พระคเณศในรามเกียรตื์ไทย
คัมภีร์นารายณ์ 10 ปาง เก็บความมาจากเรื่องรามายณะ ซึ่งไม่ได้กล่าวถึงเฉพาะเรื่องการอวตารของพระนารายณ์เท่านั้น แต่ยังกล่าวถึงกำเนิดของเทพเจ้าต่างๆรวมถึงพระพิฆเนศด้วย ในงานนาฏยกรรมประเภทโขนจะเล่นเฉพาะเรื่องรามเกียรติ์เท่านั้นเพราะถือว่าเป็นเรื่องราวอันศักดิ์สิทธิ์ของพระผู้เป็นเจ้าและมีการนำเรื่องของพระพิฆเนศมาดัดแปลงเป็นการแสดงชุดต่างๆดังนี้

• ระบำกุญชรเกษม จากเทพนิยายเรื่อง "กำเนิดพระพิฆเนศ" ซึ่งกรมศิลปากรโดยนายเสรี หวังในธรรมศิลปินแห่งชาติ สาขาศิลปะการแสดง จัดทำบทละครโดยนำความมาจากรามเกียรตื์ฉบับพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ 1 และหนังสือเทวปาง ตอนพระคเณศกำเนิดจากดอกบัวที่ผุดขึ้นจากนาภีของพระนารายณ์ ด้วยเหตุที่กุมารน้อยมีพลังอำนาจมหาศาล จึงถือกันว่าทรงเป็นปฐมบทแห่งการกำเนิดช้างเผือกบัลดาลให้เกิดช้างเผือกสิบตระกูล ดังนั้นกรมศิลปากรจึงประดิษฐ์การแสดงชุดระบำกุญชรเกษมขึ้น
• นอกจากนั้นกรมศิลปากรยังแต่งบทการแสดงอื่นๆที่มีพระพิฆเนศเกี่ยวข้องด้วย ได้แก่ ระบำวานรพงษ์, ระบำวีรชัยสิบแปดมงกุฏ ซึ่งมาจากตอนหนึ่งของรามเกียรติ์ที่พระศิวะให้เหล่าเทพอวตารมาเป็นวานรทรงฤทธิ์เพื่อช่วยเหลือพระรามปราบอธรรม ซึ่งพระคเณศได้อวตารมาเป็นวานรชื่อ "นิลขัน" หนึ่งในสิบแปดมงกุฏของกองทัพวานร โดยมีสีกายเป็นสีแดง บทพระราชนิพนธ์เรื่องรามเกียรติ์ในรัชกาลที่ 1 ที่เกี่ยวกับตอนนี้กล่าวไว้ว่า                                     

                                            "พระราหูฤทธิไกรชัยชาญ        เป็นทหารชื่อนิลปาขัน
                                             พระพินายเป็นนิลเอก             พระพิเนกนั้นเป็นนิลขัน"

                                   "พานร ตนนี่นี้                       นามนิล ขันพ่อ
                                    กายเหลื่อมสีหงส์ดิน             เดชแกล้ว
                                    คือพระพิเนตรพิน                 ผันภาค มานา
                                    เปรียบดุจขุนผลแก้ว              เกิดด้วยบุณย์ราม"

2. พระคเณศในละครเบิกโรง
ในสมัยรัชกาลที่ 6 ทรงมีพระราชศรัทธาในพระพิฆเนศเป็นอย่างมาก ได้ทรงนำความมาจาก "พรหมไววรรตปุราณคัมภีร์" พระราชนิพนธ์เป็นบทละครเบิกโรงเรื่อง "พระคเณศร์เสียงา" ตามที่เหมาะสมแก่การเล่นละคร โดยนำความจากตอนพระคเณศสู้กับปรศุราม โดยทรงพระราชนิพนธ์เป็นกลอนเสภาไว้ว่า

                                  "แถลงเรื่องพระคเณศวิเศษศักดิ์        ลูกพระจอมไตรจักรมหาศาล

                         เรืองอิทธิฤทธิ์ไกรวิไชญชาญ                     ชำนิชำนาญเจนจิตวิทยา

                         เศียรเธอเปนเศียรกะรีสีแดงชาด                 แสนประหลาดน่าดูเป็นหนักหนา

                         แต่เยาว์วัยเธอไซร้ได้เสียงา                      เพราะแกล้วกล้าสามิภักดิ์พระบิตุรงค์

                         ด้วยรามปรศุมาไกรลาส                            จะเฝ้าพระปิตุราชดังประสงค์

                         จะเข้าไปในวิมานบรรยงก์                          พระคชพักตร์จึงตรงเข้าห้ามปราม

                         จึ่งได้เกิดโกรธขึ้งถึงวิวาท                          ต่างคนต่างอาจไม่เกรงขาม

                         พระคณาบดีเสียทีพราหมณ์                       ปรศุรามขว้างขวานไปราญรอน

                         คเณศเห็นขวานเพ็ชรระเห็จมา                    ก็รู้ว่าพระบิดามหิศร

                         ประทานพราหมณ์รามณรงค์ให้คงกร            จะสู้ขวานพระบิดรไม่ควรกัน

                         จึ่งก้มเศียรคอบรับให้มั่นเหมาะ                   ขวานจำเพาะถูกงาข้างหนึ่งสบั้น

                         จึ่งคงงาข้างเดียวแต่ปางนั้น                        เลยมีนามว่าเอกทันต์บรรฤาแรง

                         กายาเธอจ้ำม่ำและล่ำสัน                           ผิวโรหิตะพรรณกั่นกำแหง

                         ทรงเครื่องเรืองรามอร่ามแดง                      แสงกายจับแสงวราภรณ

                         เปนใหญ่ในปวงวิทยา                                สง่าทรงซึ่งวินัยสโมสร

                         เนืองนิตย์ประสิทธิ์ประสาทพร                     สถาวรสวัสดิ์วัฒนา

                         ชนใดหวังข้ามอุปะสรรค                             พึ่งพำนักพิฆเนศนาถา

                         สำเร็จเสร็จสมดังจินดา                               พระองค์พาข้ามพิฆนะจัญไร"

ต่อมาอาจารย์เสรี หวังในธรรมแห่งกรมศิลปากรได้นำมาจัดทำบทละครใหม่โดยความเหมือนเดิมชื่อว่า "พระวินัยบดีศรีศิลปะ"

(ข้อมูลจาก พระคเณศ เทพเจ้าแห่งศิลปวิทยา Ganesha: God of Arts)

พระพิฆเนศ หนึ่งในเทพผู้พิทักษ์พุทธสถาน

ภาพจาก Internet

จากความเชื่อของบรรพบุรุษไทยสมัยโบราณในยุคที่นิยมสร้างวัดวาอารามมากกว่าศูนย์การค้าหรือคอมมิวนิตี้มอลล์ ท่านนิยมอัญเชิญ (หรือวาด) รูปสิ่งศักดิ์สิทธิ์ไว้ที่หน้าต่าง บานประตูวัดและโบสถ์ด้วยเชื่อว่าสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหล่านั้นช่วยพิทักษ์รักษาพุทธสถาน ป้องกันภัยอันตรายและสิ่งอัปมงคลไม่ให้กล้ำกรายสถานที่ศักดิ์สิทธิ์และหนึ่งในเหล่าเทพที่บรรพบุรุษไทยอัญเชิญมารักษาศาสนาสถานแห่งสำคัญๆในกรุงเทพ๚ ก็คือพระพิฆเนศ เทพฮินดูผู้ทรงปัญญาและขจัดอุปสรรคทั้งหลายนั่นเอง ศาสนสถานในกรุงเทพ๚ ที่ปรากฏภาพจิตรกรรมพระพิฆเนศในฐานะเทพผู้พิทักษ์ ได้แก่

1. พระอุโบสถ วัดสุทัศนเทพวราราม

ภาพจิตรกรรมของพระพิฆเนศมีปรากฏอยู่บนหน้าต่างบานที่ 14 ของพระอุโบสถวัดสุทัศนเทพวรารามเป็นเทพบุรุษผิวกายสีขาว มีเศียรเป็นช้างมองเห็นได้ 3 พักตร์ มี 8 กร ทรงศาสตราวุทธขอช้าง, ขวาน, ค้อน, แก้วมณีสีขาว, ตรีศูล, เชือกบ่วงบาศและดอกบัวตูม ข้างใต้ภาพมีข้อความว่า "พระพิกฆเนศวร"

อีกภาพที่ปรากฏบนหน้าต่างบานที่ 19 และ 20 โดยบานที่ 19 ปรากฏเป็นเทพบุรุษผิวกายสีขาว มีเศียรเป็นช้าง มี 8 กร ทรงขอช้าง ขวาน งาช้าง ตรีศูล เชือกบ่วงบาศ พัต ภาพระบุข้อความว่า "พระวิกฆิเนศวร" ส่วนบานที่ 20 ต่างกันตรงที่ทรงมี 2 กร ทรงตรีศูลและดอกบัวตูม มีข้อความระบุว่า "พระวิฆเนศวร"

บนหน้าต่างบานที่ 25 ปรากฏจิตรกรรมพระพิฆเนศเป็นเทพบุรุษผิวกายสีน้ำตาล มีเศียรเป็นช้าง มี 4 กรทรงขอช้าง แก้วมณี บ่วงบาศ และมีพาหนะทรงเป็นหนูขาวมุสิกะ มีข้อความระบุว่า "พระมหาวิฆเนก ทรงมุสิกะพาหนะปราบสระภังคี" สระภังคีก็คืออสุรภังคีที่กล่าวถึงในตำนานกำเนิดพระพิฆเนศนั่นเอง

บนหน้าต่างบานที่ 26 ปรากฏจิตรกรรมพระพิฆเนศเป็นเทพบุรุษผิวกายสีน้ำตาล มีเศียรเป็นช้าง มี 4 กร ทรงขอช้าง คัมภีร์ใบลาน เชือกบ่วงบาศ แก้วมณีสีขาว และมีพาหนะทรงเป็นเต่า ภาพนี้มีข้อความระบุว่า "พระมหาวิฆเนกทรง...พาหนะไปขษิรสมุทร" ในหนังสือได้กล่าวว่า ภาพพระพิฆเนศประทับบนหลังเต่านี้คล้ายกับพระคเณศในลัทธิมหายานบางรูป และคล้ายกับรูปเคารพของศาสดาองค์ที่ 23 (PARSVA YAKSA) ของศาสนาเชนด้วย

บนหน้าต่างบานที่ 43 ปรากฏจิตรกรรมพระพิฆเนศเป็นเทพบุรุษผิวกายสีขาว มีเศียรเป็นช้าง มี 2 กร ทรงสังข์กับเชือกบ่วงบาศ ที่ภาพมีข้อความระบุว่า "พระมหาวิฆิเนก" 

บนหน้าต่างบานที่ 44 เป็นรูปพระเทวกรรมหรือพระพิฆเนศในด้านที่เป็นบรมครูทางคชศาสตร์ ปรากฏจิตรกรรมพระพิฆเนศเป็นเทพบุรุษผิวกายสีน้ำตาล มีเศียรเป็นช้าง มี 2 กร ทรงสังข์กับไม้เท้า ที่ภาพมีข้อความระบุว่า "พระเทวกรรม" ชื่อของพระเทวกรรมปรากฏในคัมภีร์นารายณ์สิบปาง ฉบับโรงพิมพ์หลวงในตอนต้นเรื่อง ในพิธีกรรมที่พระนารายณ์ปราบช้างเอกทันต์ ทรงร่ายมนตร์ เอาพระเฆอปักลงบนพื้น จากนั้นทรงนำรัศมีของพระเพลิงมาประดิษฐาน ทรงถอดสายธุรำมาอธิษฐานเป็นพระเทวกรรม ให้ประจำทางด้านซ้ายแล้วให้พระพิฆเนศประจำทางด้านขวา จากนั้นก็ทรงลงมือปราบช้างเอกทันต์ 

2. พระอุโบสถ วัดบวรสถานสุทธาวาสหรือวัดพระแก้ววังหน้า
ภาพจิตรกรรมของพระพิฆเนศมีปรากฏอยู่บนหน้าต่างบานที่ 7 หน้าต่างบานที่ 8 หน้าต่างบานที่ 9 และหน้าต่างบานที่ 10 ของพระอุโบสถวัดพระแก้ววังหน้า 

จิตรกรรมบนหน้าต่างบานที่ 7 ปรากฏเทพบุรุษมีเศียรเป็นช้าง ผิวกายสีเขียว มี 2 กร ทรงบ่วงบาศและงาที่หัก ซึ่งอาจเทียบได้กับภาพ "พระเทวะกรรม์ยืน" ในตำราภาพ๚  หมายเลข 32 ส่วนบนหน้าต่างบานที่ 8 ปรากฏเป็นเทพบุรุษลักษณะคล้ายบานที่ 7 แต่ในพระหัตถ์ทรงถืองาหักอย่างเดียว และประทับนั่ง เทีบได้กับภาพ "พระเทวะกรรม์หนั่ง" ในตำราภาพ๚  หมายเลข 32

จิตรกรรมบนหน้าต่างบานที่ 9 ปรากฏเป็นเทพบุรุษผิวกายสีขาว มีเศียรเป็นช้าง มี 4 กร ทรงศาสตราวุทธขอช้าง, ค้อน, เชือกบ่วงบาศและงาที่หัก พาหนะทรงคือเต่า มีลักษณะใกล้เคียงกับภาพ "พระมหาวิกฆิเนตรไปเกษียรสมุทร" ส่วนหน้าต่างบานที่ 10 ปรากฏเป็นลักษณะรูปกายเหมือนบานที่ 9 แต่ทรงศาสตราวุทธ ก้อนเหล็กแดง, งาที่หัก, บ่วงบาศมัดอสูรหน้าเป็นช้าง หางเป็นปลาอยู่เบื้องล่าง
พาหนะทรงคือหนูขาวมุสิกะ ซึ่งตรงกับภาพ "พระมหาวิกฆิเนตรปราบอสูรภังฆี" ในตำราภาพ๚  หมายเลข 70 และจรงกับภาพจิตรกรรม "พระมหาวิฆเนก ทรงมุสิกะพาหนะปราบสระภังคี" หลังบานหน้าต่างที่ 25 ของพระอุโบสถวัดสุทัศน์๚ 

(ส่วนภาพถ่ายของสถานที่และจิตรกรรมจะทยอยอัพเดตในครั้งถัดไป)

(ข้อมูลจาก "เทพฮินดู ผู้พิทักษ์พุทธสถาน")

ความสำคัญของพระพิฆเนศในนาฏศิลป์ไทย ตอนที่ 1

พระพิฆเนศได้รับการเคารพนับถือว่าเป็นเทพที่ประทานความสำเร็จและขจัดอุปสรรคให้แก่ผู้สักการะ และได้รับการยกย่องให้เป็นเทพผู้แตกฉานในหลายๆศาสตร์ ซึ่งหนึ่งในนั้นคือนาฏศาสตร์

ดังที่ปรากฏในหนึ่งจากสามสิบสองปางของพระพิฆเนศคือปางนาฏศิลป์ เจ้าแห่งลีลาการร่ายรำและศิลปะการแสดง เป็นปางที่พระวรกายเป็นสีเหลืองทอง มีสี่กร เป็นนักเต้นร่ายรำและสร้างความสุขให้ชาวโลก ในพระหัตถ์ทรงกระบอง บ่วงบาศ ขวานและงาหัก ประทับยืนเข่าขวาเหยียบบนดอกบัว พระพิฆเนศทรงเป็นเทพที่มีอิทธิพลอย่างยิ่งในศาสตร์แขนงนี้ นับตั้งแต่การบูชาไหว้บรมครูทางนาฏศิลป์ การบวงสรวงก่อนเริ่มการแสดงหรือประกอบกิจการที่เกี่ยวกับการแสดง รวมถึงความเชื่อที่ว่าทำไมโจงกระเบนที่นักเรียนนาฏศิลป์นุ่งจึงมีสีแดง



ในการไหว้ครูนาฏศิลป์หรือพิธีไหว้ครู เป็นพิธีที่ลูกศิษย์จะแสดงความเคารพ ความจริงใจและความกตัญญูต่อครูบาอาจารย์และเชื่อว่าผู้ที่ไหว้ครูด้วยความจริงใจจะเป็นผู้มีปัญญา ไม่ตกต่ำและทำให้ความรู้และสรรพวิทยาการทั้งหลายเจริญก้าวหน้า พิธีไหว้ครูจะประกอบกันในวันพฤหัสบดีเท่านั้นเพราะเชื่อว่าพระพฤหัสบดีเป็นเทพฤาษีและเป็นบรมครูของเหล่าทวยเทพ ดังนั้นจึงเชื่อกันว่าวันพฤหับดีเป็นวันครู ในการทำพิธีจะมีการตั้งวางโขนศีรษะของเทพเจ้าและศีรษะโขน โดยโขนศีรษะของพระพิฆเนศจะมีสีแดง
และวางไว้ตรงกลางโต๊ะหมู่ หัวโขนพระพิฆเนศ แทนสัญลักษณ์องค์พระพิฆเนศ ซึ่งถือเป็นเทพเจ้าแห่งความรู้ สติปัญญาศิลปศาสตร์ เป็นใหญ่เหนืออุปสรรคทั้งมวล เป็นเทพผู้อยู่เหนือการรจนาหนังสือ  คนไทยนับถือพระคเณศในฐานะเทพผู้ขจัดอุปสรรค เทพผู้คุ้มครองเด็ก เทพบริวารของเทพชั้นสูงสุด ๓ พระองค์ (ตรีมูรติ) พระเทวกรรมในฐานะบรมครูช้างเทพผู้เป็นนายทวารบาล นอกจากปราฏกของพระพิฆเนศในพิธีไหว้ครูแล้ว ความเชื่อเกี่ยวกับพระ

พิฆเนศยังปรากฏเป็นสัญลักษณ์ในเครื่องแต่งกายของนักเรียนนาฏศิลป์ด้วย บางท่านเชื่อกันว่าสีแดงของโจงกระเบนที่นักเรียนนาฏศิลป์นุ่งมาจากสีของโขนเศียรพระพิฆเนศ เพื่อให้ท่านอำนวยพรให้นักเรียนประสบความสำเร็จในการฝึกฝน

ความสำคัญของพระพิฆเนศในนาฏศิลป์ไทย ตอนที่ 2

หลักธรรมที่แฝงอยู่ในตำนานต่างๆของพระพิฆเนศ

1. การให้ความเคารพต่อบิดามารดา หลักธรรมนี้ปรากฏในตำนานเรื่องการอภิเษกของพระพิฆเนศ
2. การมีสัมมาทิฐิ สนับสนุนในสิ่งอันควร หลักธรรมนี้ปรากฏในตำนานเรื่องการสั่งสอนท้าวกุเวร
3. การใช้ความดีเอาชนะความชั่ว หลักธรรมนี้ปรากฏในมหากาพย์รามเกียรติ์ซึ่งพระรามเป็นตัวแทนของความดีทั้งปวงและยักษ์ทศกัณฑ์เป็นตัวแทนของความชั่วทั้งปวง และตำนานกำเนิดต่างๆของพระพิฆเนศที่ปราบอสูรอันเปรียบเสมือนความชั่วร้ายในโลก
4. ความซื่อสัตย์ต่อคู่ครองของตน หลักธรรมนี้ปรากฏในมหากาพย์รามเกียรติ์โดยมีนางสีดาเป็นตัวแทนของความซื่อสัตย์นั้น
5. เรื่องของความกตัญญูและผู้มีคุณธรรมย่อมถือสัจจะ หลักธรรมนี้ปรากฏในมหากาพย์รามเกียรติ์ในตอนที่พระรามยอมถูกเนรเทศให้ไปอยู่ป่าเป็นเวลา 14 ปีโดยไม่มีความผิด เพียงแต่ต้องการรักษาสัญญาของพระบิดาเท่านั้น
6. ความซื่อสัตย์ต่อหน้าที่ หลักธรรมนี้ปรากฏในตำนานกำเนิดพระพิฆเนศในคัมภีร์ศิวะปุราณะและคัมภีร์มัสตยปุราณะที่พระพิฆเนศทำหน้าที่เป็นทวารบาลให้พระแม่อุมาขณะสรงน้ำ จนต้องทำสงครามกับพระศิวะและเหล่าเทพบริวาร
7. หลักธรรมเกี่ยวกับเรื่องการประหารความโลภ ในตำนานกำเนิดอวตารคชนัน
8. หลักธรรมเกี่ยวกับเรื่องการประหารความใคร่ ในตำนานกำเนิดอวตารวิกฏะ
9. หลักธรรมเกี่ยวกับเรื่องการประหารความโอหัง ในตำนานกำเนิดอวตารธูรมวรรณ

รูปลักษณ์ของพระพิฆเนศ

เทวรูปที่เทวสถาน โบสถ์พราหมณ์ เสาชิงช้า

พระวรกาย
พระพิฆเนศทรงมีร่างกายเป็ยบุรุษเพศ อวบอ้วน พระกายมีหลายสีนับแต่สีแดง ขาว น้ำตาลปนแดง ทอง น้ำเงิน เหลือง เขียว สีขมิ้น ทองแดง ชมพู ส้มและดำ

พระเศียร
มีพระเศียรเป็นช้าง ตามคัมภีร์ตันตระกล่าวว่าควรมีขนาด 1/5 ของความยาวของลำตัว ปกติเป็นเศียรเดียวแต่บางครั้งอาจมีตั้งแต่ 2-5 เศียร ปางที่มี 5 เศียรที่ชื่อว่า เหรัมพะ นี้แพร่หลายในอินเดียและเนปาล โดยพระเศียรมักมีขนาดใหญ่กว่าลำตัว อาจหมายถึงการมีสติปัญญาเฉลียวฉลาด ความกล้าหาญและพละกำลังอันยิ่งใหญ่เมื่อต้องเผชิญกับความชั่วร้าย ในอีกทางหนึ่งช้างนั้นแม้จะรูปร่างใหญ่โตแต่ก็กินแต่ผัก หญ้า ผลไม้แสดงถึงความอ่อนโยน

พระเนตร
ตามปกติมี 2 พระเนตร ในลัทธิตันตระนิกายบางนิกายอาจมีพระเนตรที่ 3 อยู่หว่างพระนลาฎ (หน้าผาก) เชื่อกันว่าเป็นสัญลักษณ์ของเทพอัคนี แสดงขึ้นความเฉลียวฉลาด

พระนลาฏ
ส่วนใหญ่มีรูปพระจันทร์เสี้ยวเป็นสัญลักษณ์ เพื่อแสดงการเป็นพระญาติวงศ์แห่งศิวะเทพ หรือมีเส้นทั้ง 3 ในลัทธิไศวะนิกาย

เครื่องประดับ
เครื่องประดับพระเศียร - รูปสักการะบางรูปก็ไม่มีเครื่องประดับพระเศียร บางองค์ก็มีมงกุฏเป็นทรงแบนเรียบ เรียกว่า กรัณฑมกุฏ และในบางครั้งก็อาจมีเกศามุ่นเป็นมวย เรียกว่า ชฎามงกุฏ

เครื่องประดับพระศอ - มีสายยัชโญปวีตซึ่งเป็นสายศักดิ์สิทธิ์ที่นิยมเอางูมาประดับ นอกจากนั้นก็มีสร้อยคอประดับซึ่งก็จะแตกต่างกันไปตามท้องถิ่นที่สร้างเทวรูป

พระกรรณ
มีขนาดใหญ่อย่างหูช้าง อาจหมายถึงทรงสามารถในการกลั่นกรองความชั่วร้ายและเลือกรับเอาแต่สิ่งดีงาม ในปางศูรปกรรณ พระพิฆเนศใช้ใบหูโบกพัดชุบชีวิตพระอัคนีให้ฟื้นคืน

งา
โดยมากรูปเคารพของพระพิฆเนศจะมีงาสมบูรณ์เพียงข้างเดียว ที่เรียกกันว่า เอกทันตะ โดยในพระหัตถ์จะทรงถืองาที่หักไว้ งาที่หักนั้นเป็นสัญลักษณ์ของความเสียสละอันยิ่งใหญ่ที่มาจากการปราบเหล่าอสูรเพื่อช่วยเหลือเหล่าเทวดา และมนุษย์

งวง
พระพิฆเนศมักมีงวงห้อยลงมาตรงๆ ส่วนปลายมักจะม้วนหันไปทางซ้าย อยู่ในท่าหยิบขนมโมทกะ งวงนี้สื่อถึงความฉลาด ความเข้มแข็ง ทรงพลังและยังเป็นสัญลักษณ์ของการช่างสังเกตุ วิเคราะห์ แยกแยะเรื่องราวต่างๆ

พระอุทร
มีลักษณะใหญ่พลุ้ย คาดด้วยเชือก แต่บางครั้งก็เป็นงู อันสะท้อนถึงความอุดมสมบูรณ์

พระกร
มีจำนวนตั้งแต่ 2-10 พระกรหรืออาจจะมากกว่านั้น ในพระหัตถ์มีผลไม้, พืชผัก และอาวุธที่ถือตามพระกรต่างๆคือ งาหัก, ผลไม้ป่า, มะขวิด, ลูกหว้า, หัวผักกาด, ขนมโมทกะ, ผลทับทิม, ผลมะนาว, เนื้อหวาน, หนังสือ และศาสตรวุธต่างๆ

ตำนานกำเนิดพระพิฆเนศ

เนื้อหากำเนิดพระพิฆเนศจากหนังสือ "แกะรอยพระคเณศ"

• คัมภีร์ศิวปุราณะ กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากเหงื่อไคลของพระนางปารวตีที่พระนางปั้นขณะสรงน้ำ ซึ่งมาจากการแนะนำของนางวิชยาซึ่งเป็นสหายของพระนางปารวตีว่าทรงควรมีบริวารเป็นของตนเอง และได้รับพระนามว่าคเณศ รับหน้าที่เฝ้าประตูวิมานไม่ให้ผู้ใด้เข้ามาโดยไม่ได้รับอนุญาต ครั้งหนึ่งพระศิวะเสด็จมาแต่พระคเณศไม่ให้เข้า พระศิวะพิโรธจึงเกิดการต่อสู้กันระหว่างพระคเณศและเหล่าเทพของพระศิวะ เหล่าเทพสู้พระคเณศไม่ได้จึงต้องให้พระวิษณุมาช่วย พระวิษณุตัดเศียรพระคเณศได้แต่ทำให้พระนางปารวตีพิโรธมากจนเกิดสงครามใหญ่โต จนพระฤษีนารทต้องเสด็จมาขอให้ยุติสงคราม พระนางปารวตีจึงขอให้มีการชุบชีวิตพระคเณศ พระศิวะจึงบัญชาให้เหล่าเทพไปทางทิศเหนือและนำศีรษะของสิ่งมีชีวิตชนิดแรกที่พบไม่ว่าจะเป็นอะไรก็ตามให้นำกลับมา เทพบริวารพบช้างงาเดียวนอนอยู่จึงนำศีรษะกลับมาต่อให้ พระคเณศจึงฟื้นคืน ได้รับการให้อภัยที่ล่วงเกินพระศิวะและได้รับการยกย่องให้เป็นหัวหน้าคณะเทพของพระศิวะ
• คัมภีร์สุประเภทาคม กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากการเสพสมกันระหว่างพระศิวะและพระนางปารวตีขณะทั้งสองพระองค์แปลงร่างเป็นช้าง
• คัมภีร์ลิงคปุราณะ กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากการแบ่งกำลังส่วนหนึ่งของพระศิวะส่งไปยังครรภ์ของพระนางปารวตี เพื่อปราบเหล่าอสูรและยักษ์ร้ายที่บำเพ็ญเพียรจนได้พรจากพระศิวะ แต่ภายหลังไปก่อสงครามกับเหล่าเทพและพระอินทร์จนเดือดร้อนกันไปทั้งจักรวาล 
• คัมภีร์พรหมไววรรตปุราณะ กล่าวว่า พระวิษณุได้ประทานพระพิฆเนศให้พระนางปารวตี เนื่องจากพระนางทรงประกอบพิธีปันยากพรตเพื่อบูชากพระวิษณุในวันขึ้น 13 ค่ำเดือนมาฆะ กำหนด 1 ปีเต็ม และพระนางก็ได้พระบุตรสมใจ แต่ในพิธีสมโภชน์พระบุตร พระเสาร์ผู้ที่ถูกภรรยาสาบก็ได้มาร่วมงาน คำสาบนั้นมีว่าหากพระเสาร์มองหน้าผู้ใดผู้นั้นถึงกาลพินาศทันที พระเสาร์มองไปที่พระพิฆเนศและเศียรของพระพิฆเนศก็หลุดหายไป ร้อนถึงพระวิษณุต้องทรงครุฑไปยังแม่น้ำบุษปภัทร เมื่อพบช้างตัวหนึ่งนอนหันหัวไปทางทิศเหนือจึงตัดหัวช้างมาต่อให้พระบุตร พระบุตรจึงฟื้นคืนชีพ
• ในบางท้องถิ่นคัมภีร์ไววรรตปุราณะก็เล่าว่าเศียรพระพิฆเนศกุมารขาดเพราะถูกพระกัศยปฤาษีสาบ พระศิวะจึงต้องนำเศียรช้างเอราวัณมาต่อให้แทน
• คัมภีร์สกันทปุราณะ กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากนางมาลินี นางรากษสที่มีหัวเป็นช้างที่ได้กินก้อนน้ำมันที่ปั้นจากน้ำมันรวมกับธุลีจากพระวรกายของพระนางปาราวตี ต่อมาพระนางปาราวตีได้ทรงรับกลับมาเลี้ยงเป็นโอรส เดิมทีพระพิฆเนศเป็นช้าง 5 เศียรแต่ต่อมาพระศิวะเสกให้ทั้งห้าเศียรรวมกันเป็นเศียรเดียว
• คัมภีร์วราหปุราณะ กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากพระนลาฎ (หน้าผากของพระศิวะ) มีลักษณะเหมือนร่างจำลองของพระศิวะ ทำหน้าที่สร้างอุปสรรคขัขวางผู้ที่ไม่เหมาะสมไม่ให้ขึ้นไปบนสวรรค์เพื่อจำกัดจำนวนประชากรบนสวรรค์ ต่อมาพระนางปารวตีทราบเข้าก็พิโรธที่พระศิวะสร้างเทวบุตรโดยที่พระนางไม่รู้เห็นจึงสาบให้พระพิฆเนศเศียรเป็นช้าง พุงพลุ้ย
• คัมภีร์ปัทมปุราณะ กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากไคลของพระนางปารวตีขณะสรงน้ำ ที่พระนางทรงปั้นเป็นกุมารมีเศียรเป็นช้าง และพระคงคาเห็นว่าไคลนั้นเกิดจากมหาเทวีจึงไม่ควรปล่อยทิ้งไป พระคงคาจึงชุบให้มีชีวิตขึ้นแล้วรับเป็นบุตรของตน แต่ต่อมาก็ทรงนำไปถวายพระศิวะและพระนางปารวตีให้รับเป็นบุตร
• คัมภีร์มัสตยปุราณะกล่าวถึงกำเนิดพระพิฆเนศคล้ายกับคัมภีร์ศิวปุราณะและปัทมปุราณะตรงที่พระพิฆเนศกำเนิดจากคราบไคลของพระนางปารวตีขณะสรงน้ำ แต่ต่างกับคัมภีร์ศิวปุราณะตรงที่พระกุมารสู้กับพระศิวะไม่ใช่เทพบริวาร และพระศิวะเป็นผู้ตัดเศียรพระกุมารไม่ใช่พระวิษณุ และต่างกับคัมภีร์ปัทมปุราณะตรงที่พระคงคามิใช่ผู้ชุบเลี้ยงพระพิฆเนศ แต่พระนางปารวตีนำน้ำจากแม่น้ำคงคามาประพรมชุบชีวิตให้พระกุมารเท่านั้น อีกทั้งในคัมภีร์ปัทมปุราณะพระพิฆเนศมิได้ถูกตัดเศียรหากแต่มีเศียรเป็นช้างมาแต่เริ่มแรก

เนื้อหากำเนิดพระพิฆเนศจากหนังสือ "พระศรีคเณศ มหาเทพแห่งความสำเร็จ" ซึ่งกล่าวถึงตำนานจากคัมภีร์คณะปัตตะยะ (ปุราณะทั้ง 18 และอุปราณะทั้ง 18)

• ปุราณะที่ 1 กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากพระหทัยของพระนางปารวตี และเป็นบุตรที่เกิดจากดวงจิตแห่งศิวะเทพ เป็นเทวบุตรรูปงามที่มีเศียรเป็นช้าง
• ปุราณะที่ 2 กล่าวว่า พระพิฆเนศเป็นเทวบุตรที่เกิดจากพระจิตแห่งพระศิวะพระองค์เดียวโดยปราศจากพระนางปาราวตี พระนางจึงเนรมิตให้พระเศียรของกุมารเป็นช้างด้วยเป็นของมงคลคู่โลก
• ปุราณะที่ 3 จะคล้ายกับในคัมภีร์ศิวปุราณะที่เขียนไว้ข้างต้น
• ปุราณะที่ 4 จะคล้ายกับในคัมภีร์ปัทมปุราณะที่เขียนไว้ข้างต้น
• ปุราณะที่ 5 จะคล้ายกับในคัมภีร์พรหมไววรรตปุราณะ แต่ระบุเพิ่มเติมว่าพระพิฆเนศเป็นอวตารของพระกฤษณะ
• ปุราณะที่ 6 จะคล้ายกับในคัมภีร์พรหมไววรรตปุราณะบางท้องถิ่น แต่ระบุเพิ่มเติมว่าเหตุที่พระพิฆเนศถูกฤาษีกัศยปะสาบนั้น เป็นเพราะพระศิวะหยุดพระสุริยเทพมิให้ฉายแสงเพื่อช่วยอสูรสุมาลิและมาลิผู้บูชาพระองค์ จนพระฤาษีกัศยปะ บิดาแห่งพระสุริยเทพโกรธและสาบให้ลูกของพระศิวะไม่มีเศียร

เนื้อหากำเนิดพระพิฆเนศจากหนังสือ "คเณศปกรณ์" ส่วนมากจะเป็นตามข้างต้นแต่มีการกล่าวถึงคัมภีร์ไวยวนะสาคม, บันทึกคติความเชื่อแบบไทยจากหนังสือ "นารายณ์สิบปาง" และนิทานพื้นบ้านที่เป็นความเชื่อเกี่ยวกับกำเนิดพระพิฆเนศ

• ไวยวนะสาคม กล่าวว่า พระพิฆเนศเกิดจากอากาศ และถือว่าทรงเป็นปรพรหมหรือปรมาตมัน
• คติความเชื่อไทยสำนวนแรกกล่าวว่าพระพิฆเนศบังเกิดจากกองเพลิงพร้อมกับเศียรช้าง สำนวนที่สองกล่าวว่าพระพิฆเนศกำเนิดเป็นกุมารปกติ ต่อมาต้องเสด็จไปปราบอสุรภังคีแต่ต้องทรงโสกันต์เสียก่อน เทพบริวารจึงไปอัญเชิญพระวิษณุและพระพรหมมาเจริญพระเกศาเพื่อเป็นสิริมงคล แต่ครานั้นพระวิษณุทรงบรรทมอยู่ เมื่อถูกปลุกจึงเผลอออกพระโอษฐ์ด้วยความขัดพระทัยว่า "ลูกหัวหาย จะนอนหลับให้สบายสักหน่อยก็ไม่ได้" และด้วยอำนาจแห่งวาจาสิทธิ์เศียรของพระกุมารก็อันตรธานไป ร้อนถึงพระวิษณุกรรมต้องไปหาเศียรโดยไม่ว่าจะเป็นมนุษย์หรือสัตว์ทั้งหลายที่ถึงที่ตายแล้วหรือนอนหันศีรษะไปทางทิศตะวันตกก็ใหเตัดเศียรนั้นมาต่อให้พระกุมาร พระวิษณุกรรมทรงพบช้างพลายตัวหนึ่งนอนหันหัวไปทางทิศตะวันตก จึงตัดหัวช้างไปเพื่อจะต่อเศียรให้พระกุมาร นอกจากนั้นยังมีตำนานพื้นบ้านที่เล่าว่าพระพิฆเนศกำเนิดเป็นกุมารปกติ เมื่อถึงเวลาโสกันต์เทพบริวารจึงไปอัญเชิญพระเป็นเจ้าและเทพองค์อื่นๆทุกพระองค์ยกเว้นพระอังคาร ซึ่งทำให้พระอังคารไม่พอใจมากจึงแอบมาตัดเศียรพระกุมารในวันพิธี เทพบริวารจึงไปอัญเชิญพระวิษณุกรรมมาเพื่อแก้ไข แต่เรื่องหลังจากนี้ไม่มีบันทึกไว้แน่ชัด บ้างก็ว่าต้องไปนิมนต์พระผู้มีพระภาคเจ้าไปสวดคาถาเศียรกุมารจึงต่อติด
• นิทานพื้นบ้านเรื่องพรานป่ากับลูกชาย โดยเรื่องมีอยู่ว่ามีพรานป่าผู้หนึ่งได้ออกเดินทางจากบ้านจากเมียที่กำลังตั้งท้องอ่อนๆไปศึกษาวิชาอาคมจากอาจารย์หลายๆสำนักและฝึกฝนเป็นเวลา 20 ปีจนสำเร็จและได้ชื่อว่าเป็นผู้เรืองเวทย์ ในตอนที่พรานป่าเดินทางกลับบ้านพบโจรผู้หนึ่งพยายามขอเรียนวิชาจากตน แต่พรานป่าปฏิเสธทำให้โจรผิดหวัง ฝ่ายโจรจึงเฝ้ารอจนสบโอกาสที่จะทำร้าย โจรได้เอาไม้ทุบศีรษะพรานป่าจนสิ้นใจและได้ตัดศีรษะของพรานป่าออกไปด้วย ฝ่ายบุตรชายของพรานป่าก็ได้เจริญวัยขึ้นเป็นหนุ่มได้รับรู้เรื่องราวของบิดาจึงเดินทางออกตามหาจนพบร่างของบิดาอยู่ในป่าลึกจากความช่วยเหลือของเทวดาที่รักษาร่างของพรานป่าไว้ เทวดาบอกแก่บุตรนายพรานให้ไปหาศีรษะของมนุษย์ที่ตายแล้วในวันนั้นและนอนหันศัรษะไปทางทิศตะวันตกมาต่อกับร่างบิดาก่อนตะวันตกดินแล้วบิดาจะฟื้นคืน ฝ่ายบุตรชายก็พยายามหามนุษย์ที่ตายในวันนั้นแต่ก็หาไม่พบจนตะวันใกล้ตกดินจึงมาพบช้างพลายงาสั้นข้างยาวข้างนอนตายอยู่และหันหัวไปทางทิศตะวันตก บุตรชายจึงตัดสินใจตัดหัวช้างมาต่อให้ร่างของบิดา ทันใดนั้นบิดาก็ฟื้นคืนขึ้นมาแต่เนื่องจากมีศีรษะเป็นช้างจึงพูดไม่ได้ แต่ก็ได้สื่อสารกับบุตรทางอื่นให้เรียนรู้วิชาจากรอยสักตามร่ายกายของตน ครั้นพรานป่าเห็นความอัตคัดของครอบครัวตนจึงใช้อิทธิฤทธิ์บันดาลให้ครอบครัวเกิดความสมบูรณ์พูนสุข นอกจากนั้นพรานป่าก็ยังช่วยผู้ที่มาขอความช่วยเหลือทุกครั้งจนได้รับการยกย่องเป็นอย่างมาก

ข้อสันนิษฐานที่มาความเชื่อเรื่องพระพิฆเนศ

จากหนังสือ "แกะรอยพระคเณศ" ได้กล่าวถึงข้อสันนิษฐานที่มาความเชื่อเรื่องพระคเณศอยู่สามข้อด้วยกันดังนี้

1. มาจากความเชื่่อของชาวพื้นเมืองโบราณที่นับถือพระอาทิตย์เป็นเทพเจ้า โดยมีหนูเป็นสัญลักษณ์ของความมืด การที่พระพิฆเนศขี่หนูมีความหมายถึงชัยชนะของแสงอาทิตย์ที่เอาชนะความมืด
2. มาจากความกลัวอันตรายจากสัตว์ป่า - ช้างป่า - ที่พัฒนามาเป็นความเชื่อยกให้ช้างป่าเป็นเทพเจ้าของชาวพื้นเมือง
3. มาจากความเชื่อเกี่ยวกับการนับถือภูตผีปีศาจในป่าที่มีมากมาย และการรวมตัวกันของภูตผีปีศาจกลายเป็นเทพช้าง
4. อาจได้รับอิทธิพลมาจากอียิปต์ สมัยเฮเลนีสติคทางตะวันออกกลางและอินโดกรีก ตะวันตกเฉียงเหนือของอินเดีย เนื่องจากเทพเจ้าจำนวนมากมีเศียรเป็นสัตว์ต่างๆ